Jak wskazaliśmy w poprzednich artykułach dotyczących wpływu demencji na pamięć czy na myślenie choroba Alzheimera jest schorzeniem, której po raku najbardziej obawiają się osoby po sześćdziesiątym roku życia na całym świecie[1]. Dopada losowo każdą grupę społeczną i bez wyjątku – z taką samą statystyką – każdy kontynent.
Co atakuje demencja?
Demencja (w tym Alzheimer) to choroba, która atakuje mózg. To z kolei powoduje, że wpływa na nasze funkcje poznawcze, czyli te nasze umiejętności i czynniki, które pozwalają na normalne funkcjonowanie społeczne. Wśród funkcji poznawczych, które są dla człowieka niezwykle ważne a bardzo istotnie wpływają na nasze życie są omawiane wcześniej pamięć i myślenie. Dziś omówimy wpływ na funkcje językowe.
Co to są funkcje językowe?
Mówiąc o mowie mamy zwykle na myśli umiejętność wysławiania się – w znaczeniu technicznym (zdolność do wypowiadania słów) oraz merytorycznym (zdolność wyrażania myśli, formowania logicznych zdań). Mówiąc o osobach z zaburzeniami mowy najczęściej wskazujemy na osoby głuche, których aparat mowy z jakiegoś powodu nie działa. Jednak omawiając funkcje poznawcze mające wpływ na dobrą starość musimy znacząco rozszerzyć ten temat. I tu zaczynają się ciekawostki, na które zwykle nie zwracamy uwagi, gdyż są dla nas automatyczne.
Zwierzęta posługują się komunikatami w postaci sygnałów wzrokowych, słuchowych, dotykowych i chemicznych. Tylko człowiek wykształcił zdolność mówienia – zaawansowany system przedstawiania myśli, alarmów, spostrzeżeń. Jest na tyle dla nas ważny, że oceniamy innych przez pryzmat ich umiejętności komunikowania się słowem. Często ktoś, kto nie mówi jest przez nas nieakceptowany, omijamy go, bo nie potrafimy się porozumieć. To zatem bardzo ważna funkcja z punktu widzenia kontaktów społecznych i społecznej akceptacji. Co może zatem „zepsuć się” w okresie starości w zakresie mowy? Przypadki z jakimi dane było mi pracować są zaskakujące dla przeciętnych osób nie mających kontaktów z seniorami z zaburzeniami mowy:
- Zaburzenia prawidłowego brzmienia słów – seniorzy nim objęci nie potrafią mówić wyraźnie, zlewają ze sobą ciągi sylab, a nawet zupełnie zmieniają dźwięki liter. To nie jest jednoznaczne z ich ograniczeniem logicznego myślenia, zatem powoduje dużą frustrację, odcięcie się od ludzi, ból psychiczny. Czasem także zaburzenie chodzi w parze z zaburzeniem pojmowania – chorzy nie wiedzą, że mówią źle, tym bardziej denerwujący jest fakt, że inni nas nie rozumieją. Wystarczy czasem zmienić formę komunikacji – np. na pisemną – i wszystko może u niektórych osób wrócić do możliwości komunikacji.
- Zaburzenia znaczenia słów i ich właściwego doboru – seniorzy z tym zaburzeniem zamieniają słowa w sposób – wydawałoby się -losowy. Początkowo słyszą co mówią i jest to dla nich bardzo stresujące (np. zamiast powiedzieć „podaj mi ten parasol, który wisi na krześle” mówią „podaj mi ten rabarbar, który wisi na klamce”. Słowa wpadają niczym przypadkowe klocki. Początkowo seniorzy po prostu się zacinają, mają trudność z dobraniem słowa, następnie dopiero po wypowiedzeniu słyszą różnicę, przez co nie są zrozumiani (łatwiej im wtedy powiedzieć „podaj mi to coś, z czym się chodzi po deszczu” nie umiejąc przyporządkować do treści słowa „parasol”. Bardzo często zauważają zminę słowa dopiero po jego wypowiedzeniu. Takie problemy mają czasem także osoby z migreną, tu jednak problem doboru słów jest czasowy – na czas migreny. U chorych na demencję niestety najczęściej zaburzenie jest stałym elementem życia. Przykładem może tu być afazja Wernickego, w której pacjent będzie na około tłumaczył o co mu chodzi („Podaj mi ten tam coś do odkręcania śrubki”). Zaburzenie mowy nie idzie najczęściej w parze z zaburzeniem myślenia – senior dokładnie wie o czym mówi. To mózg płata figle i nie mamy nad nim kontroli.
- Zaburzenia gramatyczne – pacjenci z takimi zaburzeniami mają problemy z gramatycznym ułożeniem zdania. Np. przy afazji Broki wypowiadają sensownie komunikaty, ale pozbawiają zdań zaimki, przyimki, spójniki czy zakończenia fleksyjne oznaczające czas, rodzaj lub liczbę. Taki pacjent mówi „Pomarańcza jeść” zamiast „pomarańcze są do zjedzenia”. Co ciekawe – osoby z afazją Broki pokażą nam błędy w zdaniu, które do nich napiszemy czy powtórzymy. Sami jednak mówiąc nie zauważają braków tego typu[1]. Innym częstym rodzajem zaburzeń gramatycznych jest wspomniana wyżej afazja Wernickego, której wynikiem jest przestawianie szyku zdania, przez co może być zupełnie niezrozumiały. Pacjent może powiedzieć „Wieczorem Beatlesi słuchali radia” zamiast „Wieczorem w radio słuchałem Beatlesów”[2]. Zatem wiemy, co chcemy powiedzieć, ale wychodzi inaczej.
- Zaburzenia motorycznej realizacji mowy – to bardzo obszerna grupa zaburzeń, które najczęściej wynikają z problemów z płynnością mowy (słowa mogą być wydłużone, może dojść do jąkania się pacjentów), artykulacją zdań (problemy z wypowiedzeniem konkretnych sylab, liter), monotonia (nagle mowa zaczyna ewoluować w coraz bardziej jednolite, monotonne ciągi wyrazowe), problem z powtarzaniem słów i zdań, błędy literowe („dom” zamiast „dym”, „koszuczek” zamiast „koszyczek”), neologizmy (tworzenie słów w sposób przypadkowy, np. „kortyn” zamiast „telewizor”, czy „pekek” zamiast „obiad”).
[1] Kalat J.W.: Biologiczne podstawy psychologii, PWN, Warszawa 2021.
[2] Kalat J.W.: Biologiczne podstawy psychologii, PWN, Warszawa 2021 za Martin R., Blossom-Stach C.: Brain and Language, 1986